Nestes últimos anos a comunidade arqueolóxica internacional está moi interesada en esculcar a vertente sensorial do pasado. Facían música os nosos devanceiros no Paleolítico Medio? Como soaban as primeiras frautas ciceladas en ósos de animais extinguidos? Como era a acústica de simas e cavernas? Son estas preguntas que alicerzan ambiciosos e ben financiados proxectos de investigación a día de hoxe. Este achegamento etnomusicolóxico lémbranos que cada sitio arqueolóxico ten a súa propia música. Só cómpre interpretar as partituras agochadas en estratos e licíns, en camadas de memoria que xunguen pasado, presente e futuro, e iso non é doado.

Fixémonos, por exemplo, no xacemento top, líder en todo o referido a merchandising e marketing científico: Atapuerca. Que saibamos, Arsuaga e compañía andan indagando na capacidade auditiva dos homínidos de Burgos e a súa relación coa orixe da linguaxe humana. Aí é nada. Non sabemos se aquela humana xente cantaba nos rituais funerarios que tiñan lugar naquela altura na Sima de los Huesos. O que si sabemos é que o modélico proxecto de Atapuerca non conta cunha banda sonora. Nin Atapuerca nin ninguna outra iniciativa arqueolóxica na Península Ibérica. Dentro deste contexto, o proxecto do castro de San Lourenzo (Cereixa, A Pobra do Brollón), novamente, fornece unha achega orixinal á Arqueoloxía española. Acaba de saír do estudo de gravación o CD “San Lourenzo ven a nós”, da man de “Os tres de San Lourenzo” e “Garabelo”. Este grupo de artistas fai verdadeira música folk, aquela que xurde directamente da tradición popular. Porque este é un proxecto de Arqueoloxía comunitaria, no que a veciñanza decide cal é o relato que se quere contar, e que melodías se queren cantar.

Suso Vila, Pablo Camarero e Xosé Maceda

Suso Vila, da casa d’A Corenta, na aldea d’A Ponte, aprendeu de seu pai a tocar a caixa. Tamborileiro do mítico grupo “Os Agarimos” (liderado no seu día polo palleteiro Rubén d’O Castelo), vén compoñendo letras desde o comezo do proxecto do castro en 2016. Esta materia prima é debullada no pentagrama por outro veciño, Pablo Camarero, da casa de Don Pedro, na aldea de Nogueiras. Pablo, mestre no colexio da Pobra, é violinista e historia viva do folk galego, tendo actuado por toda a fisterra atlántica. Líder de formacións como “Salta no Cribo” e “O’Garabelo”, este artista harmoniza o universo acústico do castro, arranxa a atmosfera do lugar e foi quen de crear o son San Lourenzo, do mesmo xeito ca outros inventron o son Manchester ou o son Seattle.

A estes dous sospeitosos habituais uniuse ben cedo Xosé Maceda, ex de “Quempallou” e un dos mellores percusionistas da Galiza, con obradoiro de pandeiretas de seu na capital lemava. Xosé era como ese xogador estranxeiro excepcional que chegaba á Real Sociedade para dar un salto de calidade, un toque diferencial, para acadar a excelencia definitiva. Un teórico da música popular que predica co exemplo e que loita contra a fosilización do folklore; el cre nunha música popular natural, espontánea e auténtica, como é a arqueoloxía emocional que rixe os destinos do proxecto de San Lourenzo. A súa zanfona fai esbagoar ás pedras.

Estes tres homes son zahoríes que atopan a música do castro, baixo terra En moitos destes poboados fortificados, na noite de San Xoán, síntese tocar unha gaita. Noutros, os mouros que habitan o mundo subterráneo agasallan melodías á humana xente. Tal acontece no noso Burato dos Mouros, o punto de conexión entre o aquén e o alén, entre os tesouros encantados e a veciñanza de Cereixa. Dende 2016, Pablo, Suso e Xosé recollen os ecos da Mourindade, parten da tradición oral para ir compoñendo a banda sonora do castro e, por conseguinte, a súa propia microhistoria. Como os canteiros medievais que nas igrexas románicas explicaban en pedra os Testamentos, o noso trío desenvolve toda unha pedagoxía tradicional nas súas cantigas. Con retranca e talento musical relatan o conto do santo que liscaba da igrexa para o seu castro, denuncian a represión feixista que levou ao mestre don Esteban a refuxiarse no antedito Burato dos Mouros, compoñen o himno do bicentenario do concello de Cereixa (1821-1823) e popularizan a figura de Atilano, o afamado esqueleto do século XV atopado nas escavacións arqueolóxicas no outono de 2017:

Toparon un esqueleto

xa vai pra facer un ano

como era tan fraquiño

chamáronlle Atilano.

Un home de corpo enteiro

dúas lousas nas orellas

e un ferro medio virado

xusto ó lado das costrelas.

Xa levaba moitos anos

aquel corpo alí enterrado

e no medio d’entre as pernas

xa lle nacera un carballo.

Ninguén sabe se é un home

vello, novo ou mullere

a xente cavila moito

cada quen pensa o que quere.

Para descubir o misterio

e saber a súa idade

levaron os seus osiños

para unha universidade.

Para Berlín marchou un óso

outro foi para Estocolmo

se chegaran a encontrarse

esto xa sería o colmo.

Tiña artrite no calcaño

e en toda a extremidade

pode ser de Cereixa

porque aquí hai moita humidade.

Veñen de todas as partes

para estudiar a situacionhe

Taiwán e Checoslovaquia

“Y de todas las naciones”.

CD San Lourenzo ven a nós

Neste cantar de cego resúmese a arte trovadoresca do noso trío. As composicións, por unha banda, partillan o modo de facer da cultura popular e dende aquí van actualizando o proceso de investigación arqueolóxica sobre o castro. A música é unha ferramenta básica para a socialización do patrimonio. En cada romaría de San Lourenzo, os nosos músicos interpretan as novas pezas, in situ, contribuíndo a recuperar o sentido de lugar, porque o castro é un lugar de memoria. Asemade, van do local ao global, xa que contan sempre coa colaboración do voluntariado do campo de traballo internacional. En Cereixa lembrarase sempre a actuación no Burato dos Mouros, onde unha rapaza rusa cantou unha cantiga popular da estepa rusa, unha historia eterna de cabalos e namorados. Ou aqueloutra na que un cantante de ópera italiano se uniu á festa.

Esta banda sonora está sempre en construción, é unha performance que non coñece punto final e que vai medrando co paso dos anos. Para a gravación de “San Lourenzo ven a nós”, estes tres músicos do castro contaron co reforzo dos integrantes de O’Garabelo, Brais Olmo no clarinete e Borja López na guitarra. A fermosa portada foi deseñada pola artista venezolana afincada en Cereixa, Lisette Patiño.

É esta unha música ceibe, independente, que reproduce o modelo autoxestionado deste proxecto que xurde desde abaixo. Estes veciños e veciñas fornecen o seu talento, partíllano coa comunidade e contribúen a que a historia do castro continúe. Este vindeiro 11 de setembro (feira), os nosos músicos estarán no mercado circular da Pobra do Brollón, vendendo e asinando CD’s. Será esa unha boa ocasión para que colaboredes co noso proxecto, un proxecto que tamén é etnomusicolóxico. E de paso mollaredes a palabra co gorentoso mencía Santo Graal, o viño do castro de San Lourenzo.